بخش اول: کانسارهای ماگمایی-گرمابی
مدت زمان مطالعه: ۱۰ دقیقه
تاریخ درج مقاله: ۱۰-۰۸-۱۴۰۱
–
۱-۱- تیپ پورفیری:
وابستگی ژنتیکی به توده‌های نفوذی دارای بافت پورفیری؛ محل تمرکز مس، طلا، مولیبدن و نقره؛ بر اثر سرد شدن ماگمای در حال صعود در طی دو مرحله؛ توده نفوذی چندین مرحله فعالیت داشته و همراه این تیپ کانسارها مجموعه‌ای از دایک‌ها، رگه‌ها و رگچه‌ها و برش‌های نفوذی و هیدروترمالی دیده می‌شود؛ سنگ دربرگیرنده هر نوعی می‌تواند باشد اما عمدتا ولکانیک با ترکیب میانه تا فلسیک است؛ دگرسانی از مرکز به حاشیه شامل پتاسیک، فیلیک، آرژیلیک و پروپلیتیک؛ کانه‌زایی به دو صورت هیپوژن و سوپرژن؛ زون غنی شده از کانی‌های ثانویه یا سوپرژن به دو بخش اکسیدی و احیایی تقسیم می‌شود.
ویژگی های کانسارهای پروفیری: تناژ بالا، عیار کم، اپی‌ژنتیک، دانه‌پراکنده و استوک‌ورک و وابسته به سیستم‌های نفوذی گرانیتی و بافت پورفیری و متاثر از سامانه بزرگ مقیاس گرمابی و دگرسانی گسترده و استخراج روباز از ویژگی‌های کانسارهای پورفیری است.
ترکیب سنگی: توده نفوذی در این کانسارها گرانیت تا دیوریت و از کالک‌آلکالن تا آلکالن است.
نکته: کانسارهای قلع و تنگستن پورفیری از نظر جایگاه تکتونیکی و ماهیت ماگما با کانسارهای مس پورفیری که در زون‌های برخوردی تشکیل می‌شوند متفاوت هستند. این کانسارها در درون کراتون‌ها و بر اثر کشش تشکیل شده و مرتبط با ماگماهای احیایی یا ایلمنیتی تیپ s هستند.
کانسارهای پورفیری ایران: در کمان ماگمایی ارومیه-دختر و بالاخص در بخش جنوب شرقی آن و در کمان ماگمایی سنوزوئیک کرمان بیشتر تمرکز دارد.
سونگون، هفت‌چشمه و مسجد داغی در شمال؛ دالی، کهنگ، دره زرشک و علی‌آباد در بخش میانی و خوشه میدوک (میدوک، آبدر، پرکام یا سارا، چاه فیروز، ایجو، سرنو، کدر و گود کلواری)، خوشه سرچشمه (سرچشمه، نوچون، سلپک، سریدون، دره‌زار، سرکوه، کوه پنج و باغ خشک) و خوشه درآلو (درآلو، گردو، بُندَرهِنزا، سرمشک، رضی‌آباد، سوراخ مار و آب ترش) در بخش جنوبی کمربند ارومیه-دختر هستند.
کانسارهای شادان و ماهرآباد نیز در شرق ایران و درون بلوک لوت هستند.
تصویر مقطعی از تیپ پورفیری
۱-۲- تیپ اسکارن
اسکارن‌ها محل تمرکز اصلی عناصر W و Cu و از منابع مهم عناصر Fe, Mo, Zn و گاه Co, Au, Ag, Pb,Bi, Sn, Be, REE, F, B هستند.
اسکارن‌ها در ارتباط با فعالیت‌های ماگمایی-هیدروترمالی وابسته به پلوتونیسم گرانیتی و در کمربندهای کوهزایی تشکیل می‌گردند.
نکته: ذخایر اسکارن در مجاورت ذخایر پورفیری تشکیل می‌شوند ولی به سبب ویژگی‌های خاص خود، یعنی تشکیل در سنگ‌های آهکی، یک تیپ کانساری مجزا هستند.
اسکارن‌ها در سنگ‌های دیگر مانند شیل، ماسه‌سنگ، گرانیت و بازالت نیز حضور دارند. اسکارن‌ها در ارتباط با کمان جزایر اقیانوسی و کمان‌های ماگمایی وابسته به فرورانش هستند.
تقسیم‌بندی‌ها: اندواسکارن و اگزواسکارن؛ کلسیمی و منیزیمی
ذخیره‌های اسکارنی: آهن، طلا، تنگستن، مس، روی، مولیبدن و قلع
اسکارن‌های ایران: ذخایر اسکارن وابسته به توده‌های نفوذی اسیدی و ذخایر اسکارن وابسته به توده‌های نفوذی نیمه‌عمیق پورفیری به‌ویژه پورفیری‌های الیگومیوسن.
کانسار آهن سنگان، گل‌گهر، انجرد و درح اسکارنی هستند.
تصویر مقطعی از تیپ اسکارن
۱-۳- تیپ اکسید آهن غنی از آپاتیت IOA یا تیپ کایرونا
این تیپ کانسار آهن یعنی IOA با کانسارهای آهن تیپ IOCG – بدلیل حضور در ایالت‌های متالوژنی که دیگر تیپ‌ها نادر هستند و ارتباط با سیستم دگرسانی گسترده قلیایی و سدیک و غنی‌شدگی عناصر کمیاب REE و U و P و F و Au- پیوند ژنتیکی دارند.
نکته: این کانسارها برخلاف کانسارهای پورفیری و اسکارنی که در عمق کمتر از ۵ کیلومتر تشکیل می‌گردند، عمق تشکیل آنها بیش از ۱۰ کیلومتر است.
این کانسارها شامل کانسنگ‌های مگنتیت و یا هماتیت کم‌سولفید و کم‌تیتانیم و به‌صورت کانسنگ برشی، رگه‌ای، دانه‌پراکنده و لنزهای توده‌ای با غنی‌شدگی پلی‌متالیک است. کانه‌زایی مگنتیت در ارتباط با زون‌های دگرسانی سدیک و پتاسیک بوده و کانه‌زایی سولفیدی که بیشتر بصورت کالکوپیریت و بورنیت است پس از کانه‌زایی مگنتیت رخ داده است. این کانسارها در ارتباط با ماگماتیسم بزرگ مقیاس قاره‌ای و گسل‌های با مقیاس پوسته‌ای هستند.
ویژگی‌ها: حضور Cu اقتصادی و گاه Au، حضور فراوان مگنتیت و یا هماتیت، نسبت به دیگر کانسارهای آهن مقدار Ti کم، فقدان ارتباط مشخص با توده‌های نفوذی.
تیپ کایرونا در ایران: در ناحیه بافق-پشت بادام تعداد زیادی کانسار آهن آپاتیت‌دار تیپ کایرونا تشکیل شده است. کانسارهای آهن چغارت، چادرملو، آنومالی شمالی، میشدوان، سه‌چاهون، گزستان، اسفوردی، لکه‌سیاه، زریگان و جلال‌آباد از این جمله هستند.
در پهنه البرز غربی-آذربایجان نیز کانسارهای آهن-آپاتیت تیپ کایرونا شامل سرخه‌دیزج، مروارید، ذاکر و اسکند هستند.
نکته: کانسارهای آهن ایران بیشتر از نوع IOA هستند و اینکه تیپ IOCG شناخته شوند اختلاف نظر است.
تصویر مقطعی از تیپ اکسید آهن آپاتیت دار IOA
منبع: کتاب اطلس ملی نقشه های پتانسیل مواد معدنی ایران برای تیپ های کانساری تهیه شده توسط سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی
جهت مطالعه بخش دوم مقاله خلاصه ای بر پتانسیل مواد معدنی ایران به بخش مقالات مراجعه فرمایید.
تاریخ بروزرسانی: ۱۷ آبان ۱۴۰۱ – ۱۱/۰۸/۲۲
