بخش سوم: کانسارهای گرمابی – دگرگونی، کانسارهای رسوبی وابسته به سیالات حوضه ای گرمابی
مدت زمان مطالعه : ۵ دقیقه
تاریخ انتشار مقاله: ۳۰ آبان ۱۴۰۱
نوشته شده توسط: محمد اسکندرنژاد تهرانی
مجموعه مقالات خلاصه ای از پتانسیل های مواد معدنی ایران شامل چهار بخش می باشد که در بخش اول اطلاعاتی از تیپ های پورفیری، اسکارن، اکسیدهای آهن دارای آپاتیت یا کایرونا آورده شده است. جهت مشاهده بخش اول این مجموعه مقالات کلیک نمایید.
در بخش دوم، تیپ های اپی ترمال، سولفید توده ای با میزبان ولکانیکی، مس – نقره تیپ مانتو، طلای پلی متال وابسته به توده نفوذی مورد بررسی قرار گرفته اند. جهت مشاهده بخش دوم این مجموعه مقالات کلیک نمایید.
در بخش سوم دو نوع کانسار با تیپ های گوناگون مورد بررسی قرار گرفته است:
- کانسارهای گرمابی – دگرگونی که شامل تیپ طلای کوهزایی یا Orogenic Gold Type می باشد.
- کانسارهای رسوبی وابسته به سیالات حوضه ای گرمابی که شامل تیپ رسوبی – بروندمی یا SedEx، تیپ سرب و روی با میزبان کربناته یا MVT، مس با میزبان رسوبی یا SSC می باشد.
در ادامه شرح مختصری از تیپ های دو کانسار فوق الذکر آورده شده است.
تیپ طلای کوهزایی Orogenic gold type
ذخایر طلای کوهزایی نوعی از کانسارهای طلای رگه‌ای هستند که در کمربندهای کوهزایی و محیط‌های دگرگونی ناحیه‌ای و در محیط‌های برخوردی کمان ماگمایی یافت می‌شوند. به این کانسارها نام‌های دیگری نیز داده‌اند مثل کانسارهای وابسته به فرآیندهای ساختاری یا پهنه‌های برشی و کانسارهای رگه‌ای کوارتز-طلای مزوترمال.
دمای تشکیل آنها ۲۰۰-۳۵۰ درجه سانتیگراد است و کانسارهای طلای اپی‌ژنتیک نوع رگه‌ای مربوط به سرزمین‌های دگرگون شده هستند.
در این کانسارها کانی‌های دربرگیرنده Au, Ag, Te, As, Sb, W حضور دارند و با مناطق دگرسانی غنی از میکای پتاسیم‌دار و کربنات‌ها، گسل‌های پوسته‌ای عمیق و پهنه‌های برشی همراه هستند. گاه سنگ‌های رخساره شیست سبز و آمفیبولیت همراه آنها دیده می‌شود.
در این کانسارها سیالات حاوی طلا با افزایش فشار در امتداد زون‌های گسلی به حرکت درآمده و با ایجاد شکستگی و کاهش فشار ته‌نشین شده و این فرآیند بارها تکرار می‌شود.
از مهمترین ذخایر طلای کوهزایی کانسارهای موته، زرتُرُشت، طُرقبه و کانسارهای طلای سقز یعنی کِرویان، قَبَغلوجه و قُلقُله است.
در بخش مقالات سایت مقالات مربوط به طلای ایران وجود دارد که می توانید به طور کامل در مورد تیپ های گوناگون کانه زایی طلا موجود در ایران مطالعه داشته باشید.
تیپ رسوبی–بروندمی SedEx
این کانسارها بر اثر خروج سیالات گرمابی کانه‌دار در محیط‌های اقیانوسی و داخل حوضه رسوبی و آزاد شدن عناصر و ته‌نشست آنها به‌صورت استراتیفرم و به‌صورت سین‌ژنتیک و همزمان با نهشته شدن سنگ میزبان تشکیل می‌گردند. کانه‌های سولفیدی عناصر Pb, Zn, Ag, Fe, Mn از مهمترین ذخایر در این تیپ کانسار است.
۳۰٪ روی و ۳۶٪ سرب و ۱۰٪ نقره جهان از این ذخایر استحصال می‌شود. ذخایر سدکس بیشتر در سنگ میزبان رسوبی ریز دانه و احیایی مانند شیل و لجن‌های سیلیسی و در حوضه‌های ریفتی کششی تشکیل می‌گردد اما در سنگ‌های کربناته نیز دیده شده است. در این کانسارها گسل‌ها معابری برای عبور و صعود سیال به واحدهای سنگی کربناته است. برخی از ذخایر که در مجاورت گسل‌های تخلیه‌کننده سیالات کانه‌دار تشکیل می‌گردند به ذخایر کمپلکس دهانه‌ای معروف هستند و آنهایی که دورتر از محل تخلیه سیال و در گودی‌های کف دریا نهشته می‌شوند به آنها ذخایر دور از مرکز می‌گویند.
ذخایر سدکس ایران برحسب سن
- در سنگ میزبان آواری: کامبرین و کرتاسه زیرین
- در سنگ میزبان کربناته: تریاس و کرتاسه زیرین
ذخایر سدکس سرب و روی ایران برحسب موقعیت
- پهنه سنندج-سیرجان:
با سنگ میزبان آواری و در مجاورت گسل‌های نرمال بزرگ مانند کانسارهای سرب و روی گل‌زرد الیگودرز و سرب و روی حسین‌آباد خمین و با سنگ میزبان آواری-کربناتی و در مجاورت گسل‌های نرمال بزرگ مانند کانسارهای سرب و روی ایرانکوه اصفهان، سرب و روی آهنگران ملایر و سرب و روی خانه سورمه نجف‌آباد
- پهنه ایران مرکزی:
با سنگ میزبان آواری مانند کانسارهای چاه‌میر، کوشک و زریگان (کامبرین پیشین) و با سنگ میزبان کربناتی مانند کانسار احمدآباد (تریاس) و مهدی‌آباد (کرتاسه پیشین)
ذخایر سدکس آهن و منگنز ایران
- تریاس: دهبید (هنشک، چشمه اسی، گلی)
- کرتاسه پیشین: آهن و باریت کهک در پهنه ایران مرکزی
- ائوسن: منگنز شهرستانک و ونارچ در پهنه ارومیه-دختر
تیپ سرب و روی با میزبان کربناته (MVT)
تامین کننده ۱۷٪ روی، ۱۶٪ سرب و ۲٪ نقره جهانی؛ تشکیل در سنگ میزبان پلاتفرم کربناته به صورت اپی‌ژنتیک و در طی وقایع کوهزایی با مقیاس قاره‌ای؛ به‌صورت جانشینی استراتیفرم تا استراتاباند هستند و کانه‌زایی به‌صورت جانشینی توده‌ای تا پرکننده فضاهای خالی است؛ گسل‌های کششی و شکستگی‌های باز و استرس‌های کششی و دوری از محیط‌های فشارشی از مهمترین کنترل‌کننده‌های تکتونیکی تشکیل این کانسارها هستند.
تقسیم‌بندی: کیپوشی (غنی از مس)، میسوری (غنی از سرب)، آپالاش (غنی از روی)
این تیپ کانسار در ارتباط مستقیم با کمربندهای پیش‌آمده کوهزایی هستند و به همین دلیل در دو دوره زمانی دونین-پرمین و کرتاسه-ترشیاری بیشترین کانسارسازی را داشته‌اند.
کانسار های تیپ MVT یا نوع دره می سی سی پی در ایران:
کانسارهای دونا، گوجر، تاجکوه و پاچی میانا در سنگ میزبان کربناته با سن پرمین-تریاس و کانسارهای نخلک، رضاآباد و خانجار با سن کرتاسه
کانسارهای مس با میزبان رسوبی
(SSC ، Sediment-hosted Stratiform Copper Deposits)
کانسارهای مس دما پایین با سنگ میزبان رسوبی؛ دومین منبع مس پس از کانسارهای پورفیری و مهمترین منبع Co و چهارمین منبع Ag مثل کانسارهای مس زامبیا و کوپرشیفر آلمان؛ شکل هندسی آنها استراتیفرم است؛ منشا اپی‌ژنتیک دارند و به صورت زون‌های سولفیدی نازک هستند. به همراه مس عناصر Pb, Zn, Cd, Co, Ag به‌صورت کانه‌های سولفیدی و ثانویه کربناتی متمرکز می‌گردند.
سنگ میزبان ماسه‌سنگ و شیل و مادستون؛ حاوی مواد آلی برای احیا و ته‌نشست دادن فلزات به‌صورت سولفید؛ تشکیل در حوضه‌های ریفتی.
این کانسارها در ایران در حوضه های کششی و غنی از رسوبات آواری و مواد آلی و بیشتر به سن ژوراسیک و میوسن گسترش دارد.
حوضه‌های ریفتی درون قاره‌ای و پشت قوسی و واحدهای آواری دارای مواد آلی فراوان بیشترین پتانسیل را برای تشکیل این نوع کانسارها دارند. از این نظر در ایران در چهار محدوده زمانی ادیاکارن، کامبرین زیرین، ژوراسیک-کرتاسه زیرین و الیگومیوسن رسوبات تخریبی سری هرمز، سازند زاگون، سازند گردو (کانسار مس رسوبی راور کرمان) و سازند شوریجه و نهشته‌های سازند قرمز بالایی (کانسارهای مس و سرب چهرآباد زنجان و تسوج) میزبان کانسارهای مس رسوبی هستند.
منبع: کتاب اطلس ملی نقشه های پتانسیل مواد معدنی ایران برای تیپ های کانساری تهیه شده توسط سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی
تاریخ بروزرسانی: ۳۰ آبان ۱۴۰۱ | ۱۱/۲۱/۲۰۲۲
