بخش دوم: کانسار‌های گرمابی-ماگمایی

مدت زمان مطالعه: ۱۰ دقیقه

تاریخ درج مقاله: ۱۴-۰۸-۱۴۰۱

نوشته شده توسط: محمد اسکندرنژاد تهرانی

در بخش یک درباره کانسار های ماگمایی – گرمابی توضیحاتی گردآوری شده است و سعی شده به صورت مختصر تمامی ویژگی های اصلی سه تیپ این کانسار ها (پورفیری، اسکارن و اکسید آهن آپاتیت دار) به همراه مثال ذخایر موجود در ایران ارائه شود. پیشنهاد می شود در صورت نیاز بخش اول: کانسارهای ماگمایی-گرمابی را مطالعه فرمایید.

تیپ اپی‌ترمال

کانسارهای فلزات گرانبها Au و Ag و فلزات پایه Cu, Zn, Pb و دیگر فلزات از قبیل Sb, As, S, Hg, B, Te, Se, Bi, U و کائولنیت، آلونیت و سیلیس که در عمق کمتر از ۱.۵ کیلومتر و دمای کمتر از ۳۰۰ درجه سانتیگراد و در حاشیه صفحات همگرا و داخل و پشت کمان‌های ولکانی تشکیل می‌شوند.

انواع کانسار اپی‌ترمال براساس مجموعه کانی‌های پاراژنزی و دگرسانی: تیپ اپی‌ترمال سولفید بالا، اپی‌ترمال سولفید پایین و هیدروترمال پلی‌متال رگه‌ای رده‌بندی می‌شوند.

کانسارهای اپی‌ترمال سولفید بالا نوع (HS): در واحدهای آندزیتی-داسیتی واقع در کمان‌های ولکانیکی دیده می‌شود. حضور کوارتز‌های حفره‌دار .( Vuggy Qtz.) که با هاله‌ای از دگرسانی آرژیلیک پیشرفته و کانی‌های دگرسان آلونیت و پیروفیلیت احاطه شده است از ویژگی‌های آن است. شرایط سیالات ماگمایی اسیدی است و کانی‌های پیریت، آنارژیت، کالکوسیت، کوولیت، بورنیت، کالکوپیریت، طلا و الکتروم در آن حضور دارد.

نکته: سیستم‌های اپی‌ترمال HS با کانسارهای رگه‌ای فلزات پایه وابسته به کانسارهای پورفیری دارای مشترکات زیادی هستند و وابستگی ژنتیکی دارند.

کانسارهای اپی‌ترمال سولفید پایین (نوع آدولاریا – سریسیت یا LS ): با اختلاط سیالات ماگمایی و جوی شرایط محیطی خنثی و احیایی ایجاد شده و افزون بر الکتروم دارای کانی‌های پیریت، مارکاسیت، استیبنیت، رالگار، سینابر، باریت و کانی‌های تلوریوم، سلنیوم و نقره است. کانی‌های دگرسانی آن نیز شامل سیلیس، آدولاریا، سریسیت، باریت، فلوریت، کلسیت، دولومیت، هماتیت و کلریت است. این نوع کانه‌زایی بیشتر در سنگ‌های ولکانیکی با منشا دوگانه بازالتی-ریولیتی و در محیط‌های کششی روی می‌دهد.

خاستگاه تکتونیکی و جایگاه تکتونوماگمایی، این کانسارها یکی محیط‌های کششی و ریفت‌های نواحی پشت کمان ماگمایی و مناطق نازک شده پوسته است که میزبان کانسارهای اپی‌ترمال از نوع کوارتز رگه‌ای است و شواهدی دال بر وجود توده ماگمایی ندارد و دیگری کمان‌های ماگمایی وابسته به فرورانش که به‌صورت خطی کمربندی از سنگ‌های ولکانیکی آندزیتی در بخش بالایی زون‌های فرورانش تشکیل می‌دهد.

میزبان اصلی این ذخایر محیط‌های آتشفشانی شامل سنگ‌های گدازه‌ای و آذرآواری با ترکیب اسیدی و میانه است و بندرت در سنگ‌های ولکانیکی با ترکیب بازیک یافت می‌شوند.

آلتراسیون‌های غالب: آرژیلی، آلونیتی، سریسیتی، ژاسپروئید، پروپیلیتی

در ایران این تیپ کانسار بیشتر در کمان ماگمایی ارومیه-دختر و پهنه سنندج-سیرجان گسترش دارد. کانسارهای مس و طلای قلعه‌زری، خاروانا، خوینارود، زاگلیک، شرف‌آباد-هیزه‌جان، گلوجه، چاه زرد، بزمان، ساری‌گونای (داشکسن)، توزلار، زرمهر، ارغش و گندی از این شمار است.

تصویری از تیپ اپی ترمال

تیپ سولفید توده‌ای با میزبان ولکانیکی (VMS)

این کانسارها در بستر اقیانوس‌ها و در محیط‌های ریفتی در حال گسترش بستر اقیانوسی و با خاستگاه کششی، کمان‌های ولکانیکی و حوضه‌های کششی پشت قوسی و حتی در حوضه‌های کششی امتدادلغز تشکیل می‌شوند؛ استراتیفرم تا استراتاباند و به شکل عدسی‌های چندتایی هستند.

کانه‌های سولفیدی تا ۴۰٪ توده سنگ است و بیشتر شامل کانه‌های پیریت، پیروتیت، کالکوپیریت، اسفالریت، گالن و باطله‌های کوارتز، باریت، انیدریت، اکسید آهن، کلریت، سریسیت، تالک و معادل‌های دگرگونی آنها است.

ترکیب کانه‌ها شامل Cu, Zn, Pb است و در اطراف آنها دگرسانی آرژیلیک، آرژیلیک پیشرفته، سریسیت، کلریت و پروپلیتیک گسترش دارد.

کانسارهای VMS سه زیر تیپ دارد؛ تیپ قبرسی وابسته به سنگ‌های آتشفشانی مافیک دریایی؛ تیپ بشی وابسته به رسوبات آواری تخریبی و سنگ‌های آتشفشانی مافیک و تیپ کوروکو که با سنگ‌های آتشفشانی اسیدی تا حدواسط دریایی همراه است.

در این کانسارها توده‌های سولفیدی به شکل عدسی و پایپی شکل هستند و از قسمت تحتانی به پهنه‌های تغذیه‌کننده و زون استرینگر محدود می‌شوند. به دلیل نزدیک بودن دهانه‌های هیدروترمالی به مراکز فعالیت ولکانیکی سنگ میزبان این ذخایر اکثرا برش‌های ولکانیکی درشت بلور و سنگ‌های پیروکلاستیکی خرد شده هستند.

در ایران کانسار پلی‌متال تکنار با سن اردوویسین، مس و روی سرگز، مس شیخ عالی جنوب کرمان و قزل‌داش خوی، مس و روی و نقره بوانات، مس و روی نوده، روی و سرب و مس چاه‌گز، طلا و باریم باریکا و باریم و سرب و مس رندان از این نوع هستند.

تصویری از تیپ VMS

کانسارهای مس-نقره تیپ مانتو

ذخایر مس و گاه نقره به شکل سولفیدهای دانه پراکنده و پرکننده حفرات و استوک‌ورک با سنگ میزبان ولکانیکی با ترکیب آندزیتی تا بازالتی است. مس به صورت سولفیدی و یا به‌صورت مس طبیعی است.

سنگ میزبان آنها به دو نوع است؛ یا توف است و یا سنگ‌های ولکانیکی با ترکیب مافیک تا ریوداسیت. کانه‌زایی یا به شکل تابولار استراتاباند است و یا به شکل پرکننده حفرات در آمیگدال‌ها و یا به صورت استراتیفرم دروغین شامل زون‌های کانه‌دار در ارتباط با دایک‌های تغذیه کننده و گسل‌های کنترل کننده.

کانسار کشت‌مهکی در استان فارس به سن کرتاسه و کانسارهای عباس‌آباد، معدن بزرگ و کال‌ابری در زون سبزوار، کانسارهای کشکوئیه و وشنوه در زون ارومیه-دختر، کانسار ورزک در کویرلوت و کانسارهای قبله‌بولاغ و ماری در زون البرز به سن ائوسن از جمله کانسارهای این تیپ کانه‌زایی است.

تصویری از تیپ مانتو

کانسارهای طلای پلی‌متال وابسته به توده نفوذی

این کانسارها حاوی Au, Bi, Te, As و با توده نفوذی نوع I و به شدت تفریق یافته و متاآلومینه و تا حدودی احیایی مرتبط هستند. دایک‌های آپلیتی و پگماتیتی و رگه‌های کوارتز تورمالینی و فقدان آلتراسیون گسترده از ویژگی‌های آن است.

کانسارهای طلای آستانه، نظام‌آباد، ده حسین و هیرد از این تیپ هستند.

جهت دریافت اطلاعات بیشتر درباره ذخایر طلای ایران به مقالات زیر موجود مراجعه فرمایید:

بخش اول تیپ های مختلف کانه زایی طلا در ایران 

بخش دوم تیپ های مختلف کانه زایی طلا در ایران

تصویری از تیپ های گوناگون دارای طلا

 

منبع: کتاب اطلس ملی نقشه های پتانسیل مواد معدنی ایران برای تیپ های کانساری تهیه شده توسط سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی

تاریخ بروزرسانی: ۳۰ آبان ۱۴۰۱ | ۱۱/۲۱/۲۰۲۲