ذخایر طلای تیپ­ های اپی­ ترمال (Epithermal) ، پورفیری مس-طلا (Cu-Au Porphyry)، اسکارن (Skarn)، تیپ کوهزایی (Orogenic)

مدت زمان مطالعه: ۵ دقیقه

تاریخ درج مقاله: ۲۱ آبان ۱۴۰۱

تنظیم: محمد اسکندرنژاد تهرانی

طلای تیپ اپی ­ترمال (Au Epithermal)

ذخایر اپی ترمال در ایران در پهنه های مختلف قابل مشاهده هستند. این کانی ها معمولا به علت عمق کم و سن جوان به طور کامل فرسایش نیافته اند. سن کانی‌سازی، تمامی نهشته‌های اپی ترمال مربوط به زمان میوسن- الیگومیوسن می باشد. سنگ‌های میزبان این نهشته‌ها غالباً سنگ های آتشفشانی کالک آلکالن شامل بازالت‌های آندزیتی تا آندزیت، داسیت‌ها و ریولیت‌ها در ارتباط با نفوذ توده هاي نيمه ژرف (پورفيری) می باشند.

کانه زایی طلا در ارتباط با دگرسانی های گرمابی که شامل دگرسانی سرسیتیک، آرژیلیک، آرژیلیک پیشرفته، سیلیسی و پروپلتیک است.

اصلی ترین ساخت و بافت کانسنگ طلا به صورت رگه- رگچه ای (استورک ورک) و برشی هستند و کانی شناسی شامل طلا (Gold)، پیریت (Pyrite)، اسفالریت (Sphalerite)، گالن (Galena) می باشد. تیپ اپی ترمال دارای کانی شناسی متنوعی هستند که علاوه بر موارد ذکر شده شامل رئالگار (Realgar)، اورپیمنت (Orpiment)، پیروتیت (Pyrrhotite)، بورنیت (Bornite) نیز می باشد. با توجه به مطالعاتی تاکنون انجام شده ذخایر اپی ترمال (Low Sulfidation) در ایران در ارتباط با محیط های کم ژرفای دریایی (Submarine) و در ارتباط با رژیم زمین ساختی کششی تشکیل شده اند و در حالی که کانسارهای اپی ترمال با (High Sulfidation) عموما در محیط های خشکی (Subaerial) و محیط های فشارشی حاصل میشوند. از مهمترین ذخایر اپی ترمال در ایران، کانسارهای زواریان، سه بندون، ساری گونای، توزلار، بایچه باغ، چاه زرد، مسجدداغی و بزمان می باشند.

تصویر تیپ اپی ترمال

نکته : جهت کسب اطلاعات بیشتر در مورد ذخایر اپی ترمال پیشنهاد می شود به مقاله خلاصه ای از پتانسیل های مواد معدنی ایران – بخش دوم موجود در بخش مقالات مراجعه فرمایید.

ذخایر پورفیری مس-طلا (Cu-Au Porphyry)

نوع دیگری از کانسارهای طلا دار که بیشتر در کمربند ماگمایی ارومیه – دختر و پهنه ایران مرکزی شرق کشور مشاهده می شود و دارای ذخایر بالای طلا است. کانی سازی این ذخایر در ایران بیشتر مربوط به سن میوسن با ماگماهای کالک آلکالن (دیوریت (Diorite)، گرانودیوریت (Granodiorite) و کوارتز مونزونیت (Quartz monzonite)) و قلیایی (مونزونیت (Monzonite)، کوارتز سینیت (Quartz Syenite)) و به صورت محلی با سنگ های آتشفشانی (آندزیت (Andesite) تا آندزیت بازالت (Basaltic andesite)) همراه است.

دگرسانی‌های پتاسیک، سرسیتیک و پروپیلیتیک عمده‌ترین دگرسانی‌های این نوع ذخایر هستند. همبستگی مثبت بین مس و طلا در زون دگرسانی پتاسیک غنی از مگنتیت و پتاسیک در ارتباط با توده های نفوذی (ماگمایی) و سیالات گرمابی وجود دارد. کانی­ سازی طلا به صورت رگه – رگچه های کانه دار در اطراف و نزدیک توده نفوذی سنگ میزبان صورت میگیرد.  از مهمترین کانسارهای تیپ پورفیری مس-طلا در ایران ذخایر دالی، میدوک، شادان، سونگون و دره زرشک میتوان اشاره کرد.

تصویر تیپ پورفیری مس – طلا

طلای تیپ اسکارن (Au Skarn)

نوع دیگری از کانسارهای مربوط به توده های نفوذی‌های هستند که در ارتباط با سنگ‌های آهکی و همچنین سنگ‌های آتشفشانی سنگ‌های میزبان آن‌ها را تشکیل می‌دهند. کانسارهای مزرعه، خاروانا از مهمترین کانسارهای شناخته‌ شده تیپ اسکارن در ایران هستند. این نوع کانی­ سازی در ارتباط نزدیک با توده­ های گرانیتوئیدهای مگنتیت دار هستند. این ذخایر عمدتاً به صورت رگه هایی با بافت پراکنده تشکیل شده و طلا اغلب به عنوان ماده معدنی فرعی مرتبط با فاز سولفید مربوط به مراحل پس‌رونده دگرسانی وجود دارد.  عمده‌ترین فعالیت‌های کانی‌سازی عبارتند از پیریت (Pyrite)، پیروتیت (Pyrrhotite)، آرسنوپیریت (Arsenopyrite) و کالکوپیریت (Chalcopyrite) با غلظت بالایی از As، Bi، Mo، Cu، Ag با نسبت‌های مختلف Au/Ag همراه هستند. علاوه بر اسکارن‌های طلا ،برخی از کانسارهای مس پورفیری همانند اسکارن پورفیری سونگون دارای برش‌های اسکارنی می باشند.

تصویر تیپ اسکارن

نکته: جهت کسب اطلاعات بیشتر در مورد ذخایر پورفیری و اسکارن پیشنهاد می شود به مقاله خلاصه ای بر پتانسیل مواد معدنی ایران – بخش اول موجود در بخش مقالات مراجعه فرمایید.

طلای تیپ کوهزایی (Au Orogenic)

کانسار طلای کوهزایی از مهمترین انواع ذخایر طلا در کمربندهای دگرگونی می باشند که در طی فرآیند کوهزایی تشکیل شده اند. در ایران با توجه به موقعیت ژئودینامیکی پهنه دگرگونی- ماگمایی سنندج- سیرجان و قرار داشتن آن در موقعیت رسوبات بر هم افزاینده حاشیه فعال قاره ای، این پهنه موقعیت مناسبی برای تشکیل این تیپ ذخایر می باشد. واحدهای رخنمون یافته مجموعه ای از سنگ های آتشفشانی- رسوبی دگرگون شده (عمدتا شیست سبز (GreenSchist)، فیلیت (Phyllite) و اسلیت (Slate)) می باشند که توسط توده­ های گرانیتوییدی قطع شده ­اند. میزبان اصلی کانی سازی طلا بخش های به شدت دگرسان شده کوارتز سینیت ها هستند که در راستای پهنه های برشی نفوذ کرده ­اند. دگرسانی سیلیسی، سرسیتی، کربناته و سولفیدی در اطراف سنگ میزبان تشکیل شده و کانی شناسی شامل پیریت (Pyrite)، کالکو پیریت (Chalcopyrite)، مگنتیت (Magnetite)، طلا و ترکیبات هیدروکسید آهن (Iron-Hydroxide) می باشد. مطالعات انجام شده بر روی این تیپ ذخایر در ایران نشان میدهدکه زون های برشی به عنوان فرآیندهای اصلی تشکیل، کنترل و تمرکز کانی سازی طلا در این کانسارها معرفی می کند. عمده ترین ذخایر طلای این تیپ کانسار شامل کانسارهای کرویان، زرترشت هستند.

تصویر تیپ کوهزایی

طلای تیپ لیستوانیت ها ( Listwanites Related Gold mineralisation)

ذخایر طلای لیستوانیت از دیگر انواع کانی سازی طلای کوهزایی که در ارتباط با گسل های تراستی رخ میدهند. این نوع کانی‌سازی‌های طلا به صورت آنومالی های ژئوشیمیایی و اندیس مربوط به سرپانتیت‌های افیولیتی با دگرسانی شدید که در تراست های زاگرس (صحنه، خوی) و لیسونیت های شرق ایران( شمال غرب نهبندان) و همچنین لیسونیت های ایران مرکزی در جهت زون‌های برشی و رانشی تشکیل میشوند.

سنگ‌های افیولیتی طلادار، عمدتاً شامل هارزبورژیت‌های سرپانتینه شده که تحت فرآیند تکتونیکی(گسل خوردگی و برشی شدن) قرار گرفته‌اند. سیالات کانه دار طلا از طریق مجراهای ساختاری در سنگ های کربناته-سیلیسی وسولفید- آرسنیک تشکیل میشوند. کانی شناسی لیستوانیت ها متشکل از کوارتز کریپتوکریستالین (ْQuartz Cryptocrystalline)، کوارتز بلورین سفید رنگ (Quratz)، کلسیت (Calcite)، دولومیت (Dolomite)، آنکریت (Ankerite)، منیزیت (Magnesite)، سیدریت (Siderite)، سرپانتین (Serpentine) و کلریت (Chlorite) به عنوان کانی های اصلی و کانی های پیروکسن (Pyroxene)،کرومیت (Chromite)، مگنتیت (Magnetite)، سینابر (Cinnabar)، کالکوپیریت(Chalcopyrite)، پیریت (Pyrite)، بورنیت (Bornite)، آرسنوپیریت (Arsenopyrite)، اکسیدها و هیدروکسیدهای ثانویه آهن (Iron -oxide -Hydroxide ) در زمره کانی های فرعی قرار می گیرند.

در ذیل ذخایر طلای موجود در ایران بر روی نقشه مشخص شده است. همانطور که بر روی نقشه مشخص می باشد بیشتر ذخایر طلادار ایران بر روی کمربند ماگمای ارومیه – دختر واقع شده اند. کمربند ماگمایی ارومیه – دختر یا کمربند ماگمایی سهند – بزمان در واثع کمربند آتشفشانی نفوذی ترشیری ایران مرکزی است که از برخورد صفحه عربی و اوراسیا تشکیل شده است. حاصل این برخورد، به وجود آمدن محیط متالوژی مناسب برای تشکیل انواع کانسارهای فلزی همچون طلا می باشد. طول تقریبی کمربند ماگمایی ارومیه – دختر ۲۰۰۰ کیلومتر و عرض آن بین ۵ تا ۲۵ کیلومتر متغیر می باشد.

نقشه ذخایر طلای ایران

نکته: مقاله تیپ های مختلف کانه زایی طلا در ایران دارای دو بخش می باشد (جهت مشاهده بخش دوم تیپ های مختلف کانه زایی طلا در ایران کلیک نمایید).

منابع این مقاله:

تهمینه حسن زاده , ۱۳۹۷ , نگرشی بر کانه زایی طلا در مناطق ساری گونای و زواریان (غرب و شمال‌غرب کشور) , دهمين همايش ملي انجمن زمين شناسي اقتصادی

Heydari, S. M., Moosavi Makooi, S. A., Mirzakhanian, M., Rasoli, F., Ghaderi, M., Abadi, A. R. (2016): A REVIEW OF TECTONO-MAGMATIC EVOLUTION AND  GOLD METALLOGENY IN THE INNER PARTS OF ZAGROS OROGENY: A TECTONIC MODEL FOR THE MAJOR GOLD DEPOSITS, WESTERN IRAN, Eurasian Mining, v. 01, p. 3- 19

Eskandarnejad Tehrani, M., Afzal, P., Ghaderi, M. (2016): Determination of Cu mineralized zones utilizing number-size (N-S) fractal modeling in Takht-e-Gonbad porphyry deposit (SE Iran). 35th International Geological Congress, Cape Town, South Africa, 27 Aug. – ۴ Sep. 2016, Abstracts, Paper Number 125

تاریخ به روز رسانی: ۱۴۰۱/۰۸/۲۵  ۱۱/۱۶/۲۰۲۲